De volgende brief met een vraag over seksuele opvoeding zat in onze inbox:

Hoi Redactie,

Zoals wel vaker loop ik tegen dingen aan die in mijn ogen heel normaal zouden moeten zijn maar het bij een grote groep mensen nog steeds als “not done” worden gezien.

Natuurlijk geeft (bijna) iedere ouder seksuele voorlichting aan zijn of haar kind. En ieder doet dat op de manier die het dichtst bij zijn of haar beleving past. Ook de hoeveelheid info en dergelijke hangt af van de ervaring die de ouder in kwestie heeft. En hoe die persoon in het leven staat. Het vreemde is dat die voorlichting op jonge leeftijd aan een kind gegeven wordt en het kind daarna min of meer op zich zelf is aangewezen. Ik denk namelijk niet dat de meeste ouders en kinderen zitten te wachten op verhalen over hoe de seks was.

Dus…

Mijn dochter van 18 (die samen woont) vertelde me laatst in een moment waarin ze me probeerde te choqueren (lekker zo’n puber) dat ze al sinds haar 15de  seks heeft. Ik ken in dat opzicht geen schaamte dus vroeg ik hoe haar dat bevallen was. Ze vond het maar raar. Helemaal toen ik haar een vibrator cadeau deed. Is dat nou echt zo raar of is dat onderdeel van de voorlichting. Ik weet het niet. Ik weet inmiddels wel dat ze niet meer bang is om speeltjes te bestellen; iets waar ze wel huiverig voor was.

Wat zegt de wetenschap hier over en wat is jouw mening?

Groetjes,

Rianne

Beste Rianne, bedankt voor je vraag. Bij seksuele opvoeding spelen verschillende factoren een rol. Allereerst is er de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van een kind. Vanaf dat we ons als foetus in de baarmoeder bevinden totdat we als puber seks gaan praktiseren, zijn er verschillende fasen waarin wij mensen ons bevinden. De voorlichting die we geven zou idealiter aan moeten sluiten op deze ontwikkeling. Maar de maatschappij en de cultuur waarin we ons bevinden geeft ons bepaalde normen en waarden mee. En ten derde speelt de relatie die volwassenen met hun kinderen hebben een rol.

De (seksuele) ontwikkeling van foetus tot volwassene

Gezondheidszorgpsychologe Marceline van Eeden geeft op Bedmanieren.nl een goed overzicht van de ontwikkelingsfasen van de mens. De seksuele ontwikkeling begint feitelijk al als we ons nog in de baarmoeder bevinden. Foetussen betasten dan al hun geslachtsorganen. Vanaf de geboorte zijn wij mensen nieuwsgierige wezens. Door spelen (doktortje, vadertje en  moedertje) en door vragen te stellen ontdekken kinderen hun lichaam. Volwassenen spelen een belangrijke rol in de gezonde ontwikkeling van een kind, door de manier waarop ze reageren op dit gedrag en deze vragen. “Een gezonde seksuele ontwikkeling van jongs af aan draagt bij aan een gezond en plezierig seksleven in de volwassenheid”, zegt Van Eeden.

Baby’s kunnen soms al heel gericht naar hun geslacht grijpen. Ze ontdekken hun lichaam met hun handen. Kinderen zijn in eerste instantie niet geremd, tot ze van hun ouders en hun omgeving leren dat sommige dingen niet horen in het openbaar. Van hun ouders en volwassenen in hun omgeving, bijvoorbeeld van onderwijzers op school, leert een kind hoe het zich hoort te gedragen. Ze leren dat ze niet zomaar in het openbaar hun lichaam kunnen laten zien of zichzelf of een ander kunnen betasten.

Kinderen tussen 4 en 6 jaar koppelen vriendschap of iemand lief vinden soms al vroeg aan verliefdheid. Dit heeft dan echter in de meeste gevallen niets met seksualiteit of seksueel verlangen te maken. Wel worden verschillen tussen jongens en meisjes duidelijker. Kinderen leren van hun omgeving dat bepaald gedrag typisch is voor jongens en meisjes. Vanaf ongeveer 7 jaar fantaseren kinderen over verkering en verliefdheid. Ze willen dan bijvoorbeeld elkaars hand vasthouden of naast elkaar zitten. Die verliefdheid kan al hele sterke emotionele gevoelens oproepen. Bloot zijn en praten over seks kan dan ineens ongemakkelijk worden, omdat ze hebben geleerd dat dat iets is waar je niet in het openbaar en met iedereen over hoort te praten.

Vanaf 10 tot 12 jaar komt de pubertijd. Bij meisjes begint dat vaak wat eerder dan bij jongens. Dan begint de lichamelijke (geslachts-)ontwikkeling. Feitelijk begint dan de eerste interesse in seksualiteit, zoals we dat als volwassene kennen. Ze herkennen seksualiteit in de media en beginnen te fantaseren. De lichamelijke ontwikkeling kan ook gepaard gaan met schaamte en preuts gedrag, omdat ze moeten wennen aan de lichamelijke veranderingen. Ze kunnen onzeker zijn en zich afvragen wat nou eigenlijk normaal is. Een kind kan dan ook gaan experimenteren met zelfbevrediging en fantasie. Sommige kinderen krijgen in deze leeftijd voor het eerst verkering.

Als kinderen wat ouder worden (vanaf 15 jaar) worden ze onafhankelijker van hun ouders. Het kind gaat meer experimenteren met seks en masturberen.

Seksuele opvoeding die aansluit bij de ontwikkeling van het kind

Ieder kind is verschillend en de ontwikkeling van je kind zal ook verschillend zijn. Het is belangrijk om te begrijpen dat als een baby aan zijn piemel of spleetje zit, dat nog geen seksueel gedrag is. De reactie van een volwassene op het gedrag van een kind moet passen bij de ontwikkeling die het doormaakt. De manier waarop dat gebeurt, draagt bij aan de ontwikkeling van het kind. Affectie, lichamelijk contact, de wijze van corrigeren, positieve voorbeelden, het uitblijven van traumatische ervaringen en de anatomische ontwikkeling zijn belangrijk voor de manier waarop een kind zich ontwikkelt.

Seksueel gedrag bij kinderen die nog niet seksueel rijp of actief zijn, wordt door volwassenen weleens verkeerd geïnterpreteerd. Het gedrag dat een kind vertoont is voor dat kind vaak helemaal niet seksueel geladen, maar bijvoorbeeld een vorm van nieuwsgierigheid. Het straffen van een kind, bijvoorbeeld omdat die met zijn of haar geslacht speelt, kan daardoor een verkeerd signaal afgeven. Straffen of verbieden kan leiden tot een negatief zelfbeeld. Aan de andere kant, moet het kind wel leren dat het niet hoort om dergelijk gedrag te pas en te onpas in het openbaar te tonen. Je kunt een kind dan afleiden met speelgoed of een spelletje.

Kortom, de informatie die je een kind geeft moet aansluiten op de fysieke en mentale fase waarin het zich bevindt (leeftijdsadequaat). Voor een kind van 3 jaar is het niet raar als die nog in het openbaar aan zijn piemel of haar spleetje zit, terwijl dit voor een kind van 8 jaar toch echt niet meer de bedoeling is. Ga vragen niet uit de weg en beantwoord ze serieus, maar ga ook niet verder dan het beantwoorden van de vraag. Dring kinderen niets op. Zorg voor een open klimaat waarin alles bespreekbaar is. Als een kind aanvoelt dat iets taboe is, zal het minder snel met vragen komen. Leer een kind wat acceptabel is en dat het ook ‘nee’ mag zeggen als ze iets niet fijn vindt. Geef aan waar grenzen liggen en welke spelregels er zijn.

Seksuele opvoeding is iets anders dan seksuele voorlichting. Volgens de site Kind & Seksualiteit gaat seksuele opvoeding over het bieden van een veilig kader aan je kind, waarbinnen het zich kan ontwikkelen op seksueel gebied. Dit in de breedste zin van het woord, dus het ontdekken van het eigen lijf, het ontwikkelen van gevoelens en zien dat seksualiteit ook te maken heeft met vriendschap, vertrouwen, veiligheid, eerlijkheid en grenzen aangeven. Seksuele voorlichting komt als de kinderen wat ouder zijn, wanneer je vertelt over de eerste menstruatie of zaadlozing, geslachtsgemeenschap, seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) en voorbehoedsmiddelen.

Communiceren met je kind over seks

De manier waarop een ouder met zijn kind praat over seks is sterk afhankelijk van de relatie tussen hen. Bij seksuele opvoeding gaat het daarom niet alleen over de inhoud van de boodschap (het ‘wat’) maar ook over de opvatting die de ouders hebben over seks (het ‘hoe’). Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken blijkt, dat volwassenen heel bewust omgaan met seksuele voorlichting (de technische aspecten, zoals lichamelijke veranderingen, anticonceptie, zwangerschap, veilig vrijen). Veel minder goed zijn we in het bespreken van onderwerpen als homoseksualiteit, biseksualiteit, fetisjisme, masturberen, seksspeeltjes en andere onderwerpen waarmee een kind wel in aanraking kan komen (bijvoorbeeld via media en het internet) maar die minder goed en algemeen geaccepteerd zijn.

Naast de inhoud van je boodschap is ook de communicatiestijl van belang. De manier waarop je over seksualiteit praat kan van invloed zijn op het gedrag. Uit onderzoek van Rutgers uit 2005 bleek dat een open en betrokken gesprek het beste is, maar dat je toch een bepaalde afstand moet bewaren als volwassene. Anders kan het gezien worden als bemoeizuchtig of opdringerig en kan het kind het ervaren als inbreuk de privacy.

Opvallend is trouwens ook dat uit onderzoek blijkt dat vooral moeders de belangrijkste informatiebron zijn voor jongens en meisjes, maar dat meisjes meer beschermend worden opgevoed, waardoor ze minder zelfstandig in het leven staan op het gebied van seksualiteit dan jongens en daardoor met veel meer vragen en onzekerheid zitten. De boodschap die ouders overbrengen heeft ook effect op de seksuele activiteit van kinderen. Sommige onderzoeken tonen aan dat er een verband is tussen de openheid over seks in communicatie en de ervaringen met seks. Kinderen die meer open over seks praten met hun ouders hebben volgens deze onderzoeken eerder en vaker seks dan leeftijdsgenoten die minder open communiceren binnen het gezin. Maar andere onderzoeken tonen juist het tegenovergestelde aan. Vooral meisjes worden behoed voor het hebben van seks, doordat de boodschap eerder waarschuwend (risico’s van zwangerschap en SOA’s) dan stimulerend is.

De wetenschappelijke onderzoeken over dit onderwerpen hebben nogal tegenstrijdige bevindingen. Waarschijnlijk komt dit omdat het ongelofelijk lastig is om te meten welke boodschap is meegegeven en welke ’tone of voice’ daar door de ouders aan werd gegeven. Ook spelen soms maatschappelijke normen en waarden een rol bij de opzet van een onderzoek.

Conclusie

In je brief schrijf je dat je een open communicatiestijl hanteert en dat alles bespreekbaar is. Je verbaast je erover dat je kind toch een meer gereserveerde houding heeft dan je geprobeerd hebt in de opvoeding mee te geven. Dat is toch minder gek dan je denkt. Uit onderzoek blijkt namelijk ook dat ouders niet de belangrijkste bron zijn als het gaat om seksuele voorlichting en seksuele opvoeding. Ook school, andere kinderen, en de media spelen een belangrijke rol. Ouders hebben dus weliswaar een belangrijke rol, maar zijn niet bepalend in de uiteindelijke uitkomst van de ontwikkeling.

Je vraagt ook naar mijn persoonlijke mening. Zelf heb ik vier kinderen (3 meisjes en 1 zoon) die inmiddels allemaal tiener zijn. Ik heb ze alle vier dezelfde opvoeding gegeven; ik heb altijd op alle vragen antwoord gegeven en ben regelmatig samen met hun moeder het gesprek aangegaan, bijvoorbeeld als berichten in de media daar aanleiding toe gaven. Ik merk dat het effect van deze opvoeding verschillend is voor al mijn kinderen. Waar de ene dochter heel makkelijk naar mij als vader toekomt om de meest intieme dingen te vragen en bespreken, is de ander daar veel meer terughoudend in. Ik leidt daar uit af dat naast mijn boodschap en de wijze van communiceren ook de persoonlijkheid (introvert of extravert) een belangrijke rol speelt. Bovendien merk ik ook dat kinderen een bepaalde afstand op prijs stellen. Kinderen snappen op een gegeven moment heus wel dat hun ouders (nog) seks hebben, maar ze hoeven daar echt geen details over horen. Ze verwachten dat dat vice versa is (en dat is meestal ook zo). Of het geven van een seksspeeltje nog past binnen de grenzen van ‘een bepaalde afstand houden’, is sterk afhankelijk van de relatie die je met je kind hebt. Zelf heb ik de grens getrokken bij anticonceptie en glijmiddel, maar dat zou over een paar jaar – als ze weer wat ouder zijn – zo maar anders kunnen zijn. Zowel ouders als kinderen willen elkaar bewust en voor de grap nog weleens choqueren met intieme ervaringen. Je zult zien dat de relatie die je hebt met je kind op lange termijn zal blijven ontwikkelen. Als je kind meer ervaring krijgt kan het zelfs zijn dat de rollen worden omgekeerd en je met vragen bij je kind terecht kunt.

Handige links:

• Seksuele vorming
• Bedmanieren