Oscar Wilde (1854 – 1900) zei ooit: ‘Alles in de wereld draait om seks. Behalve seks. Seks draait om macht’. Daarmee sloeg Wilde de spreekwoordelijke spijker op de kop. Bij seks – en dus ook bij consent (instemming) – is macht en machtsongelijkheid de kern.

Top en bottom

Zeker als het gaat om seksueel grensoverschrijdend gedrag, aanranding, of verkrachting, is machtsongelijkheid een belangrijke factor. De een is rijker, ouder, extraverter, mondiger, hoger in rang, sterker, zwaarder, of op een andere manier dominanter. Ik noem dat voor dit verhaal even ‘de top’.

De ander is afhankelijker, onzekerder, introverter, uit een lagere sociale klasse, onder de indruk van de ander, of op een andere manier minder machtig. Die persoon noem ik voor nu even ‘de bottom’.

Voorbeelden van klassieke top – bottom relaties zijn de arts en de verpleegkundige, de professor en de student, de directeur en de secretaresse, de psycholoog en de patiënt, de coach en het talent, maar ook de oom/buurman en het jonge meisje. Machtsverhoudingen die scheef zijn, kunnen leiden tot misverstanden en helaas ook tot grensoverschrijdend gedrag als die machtsverhouding wordt misbruikt.

Nee = Nee

Heel vroeger werd tegens jongentjes gezegd dat als een meisje ‘nee’ zei, ze eigenlijk ‘misschien bedoelde. Nu zeggen we tegen jongetjes dat ‘nee’ ook echt ‘nee’ is. Dus, als een meisje expliciet zegt dat ze iets niet wil – in welke bewoording dan ook – dat het dan niet OK is om verder te gaan.

Deze regel lijkt duidelijk, maar er is een probleem. En dat is dat de verantwoordelijkheid gelegd wordt bij de persoon met de minste macht. Iemand die minder macht heeft, is niet altijd in staat om ‘nee’ te zeggen. Bijvoorbeeld uit angst voor represailles, of uit pure intimidatie.

Dit neemt niet weg dat als iemand zegt dat zij (of hij) iets niet wil, dat de ander dat niet zou moeten respecteren. Nee is nee, maar er is meer.

Als ‘Nee’ een ‘Ja’ is

In een heel enkel specifiek geval gaat de regel ‘nee = nee’ niet op. Dat is het geval als twee mensen met elkaar overeenkomen dat ze een (rollen)spel spelen, waarin een van de partijen ermee instemt om te spelen alsof zij (of hij) tegenstribbelt. De bottom geeft vooraf toestemming met bepaalde handelingen of situaties.

Vaak wordt in de BDSM scene dan een safeword afgesproken. Dit is een woord dat ‘nee’ of ‘stop’ vervangt. Vaak wordt hiervoor een stoplicht-achtig systeem gebruikt, waarbij ‘rood’ betekent dat de top alle activiteiten per direct moet beëindigen.

Het probleem is dat een safeword niet altijd de oplossing is. Als de bottom onzeker is, of bevriest, dan werkt ook een safeword niet. Wederom komt dit vooral omdat het de verantwoordelijkheid bij de bottom legt, terwijl die om allerlei redenen misschien niet in staat is, of de tegenwoordigheid van geest heeft, om die verantwoordelijkheid te nemen.

‘Geen nee’ is geen ‘ja’

Beide bovenstaande voorbeelden gaan uit van een impliciet ‘ja’. Immers, als je geen ‘nee’ zegt (of ‘rood’, ‘stop’, of welke uiting van onwil dan ook), dan zeg je eigenlijk ‘ja’. Je hoort daders van grensoverschrijdend gedrag vaak zeggen dat – wat hen betreft – de seks volledig met wederzijdse instemming heeft plaatsgevonden en ze zijn vaak verbaasd als ze worden beticht van aanranding of verkrachting. Het vermeende slachtoffer – zo redeneren ze – heeft immers geen ‘nee’ gezegd.

Ook dit misverstand komt voort uit een diepgewortelde veronderstelling dat de verantwoordelijkheid (ook) bij de bottom ligt en gaat volledig voorbij aan de invloed van machtsongelijkheid op het handelen van de bottom.

Alles in de wereld draait om seks. Behalve seks. Seks draait om macht

Maar zelfs ‘ja’ is niet altijd ‘ja’

Maar het is zelfs nog complexer. Vooral als er sprake is van een machtsongelijkheid, betekent een expliciet ‘ja’, niet altijd dat de bottom instemt. Dat kan verschillende redenen hebben.

Grensoverschrijdend gedrag is niet de enge man in de bosjes die je van je fiets trekt. Het is de baas die weken-, soms maandenlang een band opbouwt. Die beloftes doet, als ‘ik kan ervoor zorgen dat je promotie maakt’. Of die je dure cadeautjes geeft en daarmee een soort schuld bij de ander opbouwt. Een ‘ja’ is dan verkregen onder druk. Het is als de onschuldige verdachte van een moord, die na dagen van verhoor bekent omdat die bezwijkt. Niet omdat hij het gedaan heeft.

Soms ook, zegt de bottom ‘ja’, om er maar vanaf te zijn. Want ‘dan houdt het tenminste op’. Dat is niet hetzelfde als intrinsieke instemming.

Maar ook als er sprake is van drank of drugs kan gegeven instemming achteraf tot spijt leiden. De machtsongelijkheid is dan ontstaan doordat het slachtoffer bedwelmd was en niet dezelfde keuzes had gemaakt als dat niet het geval was geweest.

Hoe moet het dan wel?

De bottom kan het gevoel hebben dat zij (of hij) bepaalde verplichtingen heeft. Dat het erbij hoort. Dat seks nou eenmaal nodig is om de relatie goed te houden. En als je dat soort seks eenmaal hebt gehad, dan voel je je misschien zelfs verplicht om het nog een keer te doen. Je voelt je beschaamd om er (alsnog) iets van te zeggen.

Het helpt dan niet als je als bottom de verantwoordelijkheid moet nemen. De verantwoordelijkheid om ‘nee’ te zeggen, of om naar een ‘loket’ te gaan om melding te maken van het gedrag van de top.

De enige manier om te voorkomen dat iemand dingen doet tegen diens wil, is om als top zelf de verantwoordelijkheid te nemen en dat uiterst serieus te nemen. Dat vereist ook dat de top zich bewust is van zijn (of haar) macht over de bottom. Dat vereist dus ook het empathisch vermogen om in te zien hoe de ander jou mogelijk ziet. En dat vereist dat je als top geen misbruikt maakt van de macht die je over een ander hebt.

En dat is lastig voor een top die zin heeft om te scoren. Het is dan makkelijker om je zin door te drijven en net zo lang te blijven drammen dat de ander ‘ja’ zegt, dan om de rust te bewaren en empathisch te blijven.

Toch kan het. Consent gaat niet om het verkrijgen van het woordje ‘ja’, maar om het minimaliseren van de machtsongelijkheid en druk. Door een veilige omgeving te bieden, waarin de bottom te allen tijde kan stoppen. Het gaat ook om het besef dat je echt niet wilt dat de ander iets doet tegen de zin, of waar zij (of hij) later spijt van krijgt.

Consent gaat niet om het verkrijgen van het woordje ‘ja’

Dat vereist dat de persoon met meer macht zich terdege beseft hoe de ander zich voelt en daar ook expliciet naar vraagt. Wat zijn haar (of zijn) grenzen? Hoe voelt die persoon zich? Waar liggen diens behoeften? Geef constant het gevoel dat het OK is om iets niet te willen en dat de gevoelens en behoeften zullen worden gerespecteerd.

En dat is lastiger dan het lijkt. Want nog steeds kan een top gedrag veinzen dat lijkt op het verkrijgen van consent, terwijl de bottom het (achteraf) ervaart als druk. En daarom is het belangrijk dat we de verantwoordelijkheid voor consent weghalen bij de persoon met de minste macht en volledig neerleggen bij de persoon bij de meeste macht.